Gaslighting, kişinin kendi akıl ve ruhsal sağlığını sorgulamasına neden olan yalanlar, inkar ve sindirme taktikleri yoluyla zihinsel ve duygusal manipüle edildiği bir psikolojik taciz biçimini tanımlamak için kullanılan bir kavramdır. Gaslighting yapan kişi karşıdaki kişinin duygularının, düşüncelerinin ve algılarının önemsiz veya yanlış olduğunu ima eder ve öyleymiş gibi davranır. Bu tür duygusal istismara yatkın belirli bir insan profili yoktur. Erkekler ve kadınlar da gaslighter veya kurban olabilirler. Gaslighting yapan kişiler genellikle narsist bir kişiliğe sahiptir.
Gaslighting kavramı İngiliz yazar Patrick Hamilton’un 1938 yılında yazdığı ‘Gas Light’ oyunu ile ilk kez ortaya çıkmıştır. Sonrasında 1940 yılında İngiltere’de ve 1944 yılında ise Amerika’da çekilen film versiyonları ile toplumda büyük etki yaratarak dikkat çekmiştir. Oyun özetle, gaz lambasını eşinden habersiz bir şekilde her gün yavaş yavaş azaltan manipülatörün, bunu saklaması ve eşini delirdiğine ikna etmek için yaptığı psikolojik manipülasyonların zamanla eşinin gerçeklik algısının bozulmasına ve kendinden şüphe etmeye kadar gitmesini anlatan bir hikayeye dayanmaktadır.
Gaslighting kişinin özellikle kendi çıkarları için manipülatif bir şekilde yanıltma veya aldatma davranışı olarak da tanımlanabilir. Mağdur kişi, düşüncelerini, geçeklik algısını, ruhsal durumunu ve akıl sağlığını sorgulamaya başlar. Kişinin zaman içerisinde öz güveni ve öz saygısı zarar görür ve azalır. Yapılan duygusal manipülasyon yapan kişi veya kişilerde de aynı zaman da kişinin kendi hafızasını ve akıl sağlığını sorgulamasına sebep olur. Gerçeklik algısının bozulması ile anılarını sorgulamaya başlayan bu kişiler yaşadıklarını inkar edebilir, karşısındakinin gerçeğini kabul etme eğiliminde olabilirler. Mağdurlar zamanla yaşadıkları kafa karışıklığı ve kendinden şüphe etme haliyle, kendilerini o kişilere daha çok ihtiyaç duyma halinde ya da birey(lere) bağımlı olma halinde bulabilir. Gaslighting’in temel hedeflerinden birisi de karşısındaki kişiyi kendi kontrolü altında tutma yatar. Genelde yakınları ve sevdikleri kişiler tarafından uygulandığı bilinen Gaslighting kişilerin duygularının küçümsenmesine neden olur. Kendi akıl sağlığını, duygularını, zekâsını sorgular hale gelen bu kişiler oldukça olumsuz, suçlu, yetersiz veya kusurlu hissedebilir.
Temel olarak gaslighting uygulanma amacı; yaşanmış bir anının ikinci kez düşünmeye neden olan düşünce ve duyguları küçümseyerek anormal bir tepki verip vermediğini sorgulatarak, tepkiyi ölçerek hikayeyi tersine çevirerek, dikkat dağıtarak ve suçlu hissettirerek kişinin hatalı olduğunu göstererek kabul ettirmektir. Bu bakımdan gaslighting, bir nevi sahte anı yerleştirme olarak da görülebilir.
Gastlight Etkisi, kişilerin dikkati kendilerinden başka bir tarafa çekmek amacıyla yaptığı davranışlar veya kişilerin kendilerini ‘güvende’ tutmak için zamanla geliştirdikleri bir baş etme mekanizması nedeniyle olabilir. Bazen de hata yapmanın asla kabul edilemediği güvensiz ortamlarda yetişen, travmatik yaşam öyküleri, katı ve baskı olan ortamlarda yetişmiş olan kişilerin hayatta kalma mekanizması olarak bir öğrendikleri bir alışkanlıkta neden olabilir. Psikopatoloji olarak incelendiğinde karşısındakini kontrol altında tutmayı hedefleyen sosyopatik özellikli “Narsistik Kişilik Bozukluğu” olan kişiler veya “Antisosyal Kişilik Bozukluğu” olan kişilerin kullandığı bir yöntem olarak kullandığı gözlemlenmiştir.
Ayrıca gaslighting uygulayan kişinin, zihninden şüphe eden, duygu ve düşüncelerini yansıtmaktan çekinen, kendi duygu ve düşüncelerini bastırarak kendine güvenini yitiren mağdur üzerindeki gücünü ve kontrolünü arttırarak istismarcıya daha bağımlı hale getirme ve mağdurun ilişkiyi bitirme olasılığını azaltmak için uygulanabilir. Başka bir uygulanma amacı ise; mağdurun izolasyonunu ve savunmasızlığını arttırarak istismarcının yani uygulayan kişinin kontrolünü arttırır bu sayede düşünme, algılarına ve içgüdülerine güvenme yeteneğini kaybettirerek uygulanan kişinin benlik duygusunu yok etmektir.
Psikolojik manipülasyon olan gastlight farklı şekillerde, ortamlarda ve durumlarda ortaya çıkabilir. Gaslighting iş arkadaşları arasında, sosyal ilişkilerde, aile içinde veya romantik ilişkilerde görülebilmektedir. Bu durumlarla baş etmek için öncelikle maruz bırakılan durumu ‘fark etmek’ önemli bir rol oynamaktadır. Bazı psikolojik manipülasyon örnekleri şunlardır;
- Yalan söyleyerek manipüle etmek
- Söylediklerini inkâr etmek
- Konuşulan konuyu çarpıtmak ve kendi istediği yöne çekmek
- Yanlış olana yönlendirmek
- Duyguları ve düşünceleri küçümsemek, önemsizleştirmek
- Akıl sağlığının yerinde olmadığı kişiye ve/veya çevresine söylemek
- Kafa karıştırarak manipüle etmek
- Aşağılamak, küçümsemek, sınırları önemsememek, baskı kurmak
- Karşıdakini suçlamak, değersizleştirmek
Gastlight’a maruz kaldığımızı nasıl anlarız? Gashligthin uygulayan insanların sık kullandıkları cümlelere bazı örnekler şunlardır;
- ‘Çok abartıyorsun, sadece şaka yapıyordum.’
- ‘Ben öyle bir şey demedim, uyduruyorsun resmen.’
- ‘İyi misin? Delirmiş gibi davranıyorsun.’
- ‘Ne dediğini anlamıyorum, hiç anlaşılmıyor.’
- ‘Kadınlar/Erkekler neden bunları bu kadar abartır anlamıyorum.’
- ‘Bu yaşandı mı gerçekten, hafızan çok kötü.’
- ‘Senin hakkında etrafta kötü konuşuyorlar, senin için çok üzülüyorum.’
- ‘Bu kadar da hassas olunmaz, biraz güçlü ol, her şeye ağlanmaz.’
- ‘Her şeyi de benden istemesen mi?’
- ‘Seni ne kadar sevdiğimi bilmiyor musun?’
- ‘Sana bu kadar değer veriyorken inanamıyorum bu tepkine.’
- ‘Seni asla incitmem, nasıl böyle düşünebilirsin?’
- ‘Resmen uyduruyorsun’
- ‘Sen benim en değerlimsin, onları bir anlık söyledim. Seni ne kadar sevdiğimi biliyorsun değil mi?’
- ‘Çok abartıyorsun, bunda bir şey yok.’
Gaslighting uygulanmasının dört temel taktiği bulunmaktadır:
- Vazgeçme: Manipültör sizi dinlemeyi reddeder ya da anlamadıklarını söylerler.
- Karşı Koyma: Bu yöntemde istismarcı, zorbalık uyguladığı kişinin bir olayı ya da durum ile ilgili anısı sorgulatır ve suçlar.
- Yönlendirme: Bu yöntemde istismarcı, konuyu değiştirerek hedefindeki kişiyi manipüle etmeye başlar.
- İnkar: Bu taktikte genellikle görülen, bir olayın ya da durumun olduğunu ya da söylendiğini unuttuğunu söylemek ya da inkar ederek yalan söyleme ve buna benzer cümleler ile manipüle eder.
Bunlara ek olarak istismarcı kişi bazı spesifik davranışlar da sergilediği gözlemlenmiştir: Mağdur kişinin iç kaynaklarını tükettiği için kişi kendini doğrulayamaz ve sonunda öz-değer ile dünyayı nasıl yorumladıklarına dair kesinlik duygusundan mahrum kalarak çaresizlik duygusuna neden olurlar. Gerçek olmayan güvensizlik ve korkuların artmasına neden olmalarıyla mağdurun istismarcının ihlallerinden ziyade algılanan kusurlarına odaklanmasına neden olur. Son olarak manipülatif başarısız olacağına inandırırak ve bu sayede kişi kendi değerlerini kaybeder.
Gaslighting yaşayan kişinin iyileşmesi genellikle zaman alacağı için bir psikolog ve psikiyatristten profesyonel bir yardıma ihtiyaç duyabilir.
İlk olarak yapılması gereken ise gaslighting’in ne olduğunu, nasıl çalıştığını ve etkilerinin ne olabileceğini öğrendikten sonra istismarcıdan uzak durulmasıyla döngü kırılmış olur. Manipülatör tarafından kırılan özgüven, gereksiz sorgulama ve kafa karışıklığı psikolog ile ve aile,çevre destek ekibiyle bir psikolojik tedaviyle yavaş yavaş tamir edilmeye başlanır.
Kaynak Kitaplar;
