Zeigarnik etkisi; tamamlanmamış, bölünmüş, ya da yarım kalmış görevlerin veya yaşananların, tamamlananlara göre daha kolay bir şekilde hatırlanmasını ifade eden psikolojik bir kavramdır. Yani sürekli bir şeyleri yarım bıraktığınızı düşünüyorsanız, bunun nedeni beyninizin tamamlanmamış işleri hatırlamak konusunda daha seçici olması olabilir. Gelin bu etkinin tarihine ve konu hakkındaki çalışmalara bir bakış atalım.
1901 doğumlu Rus psikolog ve psikiyatrist Bluma Wulfovna Zeigarnik tarafından geliştirilen Zeigarnik Etkisi, ilginç bir ilham kaynağına sahipti, bu ilham kaynağı ise garsonlardı.
1920’li yılların başında Bluma Zeigarnik, içlerinde Bluma Zaigarnik’in doktora tezi danışmanı ve Pozitif Psikoloji’nin kurucusu olan profesör Kurt Kewin’in de olduğu bir grup psikolog ile beraber, Berlin Üniversitesi’deki bir restorana yemek yemeye gittiler. Restoranda, bir garson tüm siparişleri almaktaydı ve garsonun davranışları ve siparişlere olan yaklaşımları grubun dikkatini çeker; çünkü garson, servis edilen siparişleri bir kağıda yazmak yerine, aklında tutmaktaydı. Garson, servis süreci tamamlana kadar siparişleri başarıyla hatırlayabilmesi oldukça dikkat çekiciydi. O zamanlar bir doktora öğrencisi olan Zeigarnik, bu durumu merak edip garsona bunu nasıl başardığını sordu. Garson, “siparişlerini aklına yazıp, yemekleri kişilere verdikten sonra bu mental notları zihninden sildiğini” belirtmiştir. Bu beceri ilgisini çeken Bluma Zeigarnik ve akıl hocası olan Kurt Kevin, bu olgu üzerine ile ilgili çeşitli deneyler yapmaya karar verirler.
Etkinin isim sahibi olan Zeigarnik, restoranda yaşadığı olaydan sonra bu fenomeni incelemek ve hipotezini test etmek için bazı deneyler geliştirir. Deneye katılan insanlardan, laboratuvarda boncuk dizmek, bulmaca çözmek, matematik problemini tamamlamak gibi ortalama 20 basit küçük görevleri tamamlamalarını ister ve inceler. Deney boyunca katılımcılar, bazı görevleri yaparken kesintiye uğratıldılar ve bazı görevleri kesintiye uğratılmadan tamamlamaları izin verildi. Zeigarnik’in bu deneydeki amacı, katılımcıların hatırlama becerisi açısından tamamlanan görevler ile kesintiye uğrayan görevler arasında fark olup olmadığını test ederek görmekti. Daha sonrasında katılımcılara, deney sırasında tam olarak hangi etkinlikleri yaptıkları soruldu. Katılımcıların, yarıda kesilen görevleri, tamamladıkları görevlere göre yaklaşık %90 daha fazla hatırladığı sonucuna ulaşıldı.
Zeigarnik, yaptığı deney ve incelemeleri sonucunda; yetişkinlerin kesintiye uğrayan görevler için bir çeşit “bellek avantajı”na sahip olduğunu buldu ve çocuklarda yapılan deneyler sonucunda, çocukların da tamamlanmamış görevleri, tamamladıkları görevlere göre ortalamada 2 kat daha sık hatırladığını bularak raporladı. Zeigarnik’in bu etki ile ilgili olarak açıklaması, bir göreve başlayan kişinin, onu tamamlama ihtiyacı hissetmesiydi. Eğer tamamlanması engellenirse, zihin gergin bir durumda kalmaktaydı ve bu durum, stres yaratarak tamamlanmamış görevin bellekte yer tutmasına neden oluyor. Bu sayede, tamamlamadan önce görevin kesintiye uğraması, göreve özgü gerilim nedeniyle, tekrar aklımıza gelen bilginin aktif bir şekilde prova edildiğini ve böylece bilginin daha uzun süre bellekte tutulmasına yol açtığını belirtti.
Zeigarnik Etkisi’ni desteklemek için, bağımsız bilim insanlarınca farklı araştırmalar da yapıldı. Bir bellek araştırmacısı olan John Baddeley, 1960’larda katılımcıların bir dizi anagramı çözmeleri üzerine bir çalışma gerçekleştirdi. Yapılan deneyde, katılımcıların bitiremedikleri anagramların cevapları verildi ve hatırladıkları kelimeleri söylemeleri istendi. Araştırmanın sonucunda, katılımcıların başarıyla bitirdikleri anagramlara göre tamamlayamadıkları anagramların kelimelerini daha iyi hatırladığı bulundu.
Kenneth McGraw ve Jirina Fiala tarafından 1982 yılında yapılan bir çalışmada, katılımcılara uzamsal bir muhakeme görevi verildi. Katılımcılar görevlerini tamamlayamadan, yarıda kesildiler. Deneye katılmaları için herhangi bir teşvik verilmeyen katılımcıların %85’i, deney bittikten sonra bile görevlere devam edip bitirmek istediklerini söylediler.
Zeigarnik Etkisi’ni destekleyen çalışmalar olduğu gibi, karşı kanıt oluşturan çalışmalar da yürütülmüştür. Bu çalışmalarda elde edilen kanıtlar, Zeigarnik Etkisi’ni etkileyen farklı parametreler olduğunu göstermiştir. Kesintinin yapıldığı zamanlama, başarı ile tamamlama motivasyonu, katılımcının yorgunluk düzeyi, görevle ilgili önyargılar gibi faktörlerin, tamamlanmamış görevi hatırlamayı etkileyen faktörler olduğu bulunmuştur.
Zeigarnik Etkisi farklı sektörlerde oldukça popülerdir ve günümüzde yaygın bir şekilde yıllardır kullanılmaktadır. Aylık dergiler, dizilerin haftalık bölümleri, seri olan kitapların heyecanlı yerde bitmeleri,form doldurmak,internette bir bilgi ile ilgili kısmi içerik paylaşması, gibi.